Tiến sĩ Phạm Duy Chất

Phạm Duy Chất người làng Ngọ Trang, con cụ Sinh đồ Hương thí Phạm Duy Quang. Phạm Duy Quang không ra làm quan, ở nhà dạy học và làm thuốc. Ông là một thầy thuốc giỏi, nổi tiếng trong vùng, chữa được nhiều bệnh hiểm nghèo, lại hay giúp đỡ người nghèo khổ. Nhân dân trong vùng kính trọng ông, tôn là thầy, không dám gọi tên, ông dạy học rất nghiêm khắc, trọng lễ nghĩa, nhưng cũng rất hiền hậu, thương yêu học trò nghèo. Con cháu trong nhà ông cũng dạy dỗ vào khuôn phép, luôn giữ lễ giáo con nhà thi thư, sớm khuya chăm chỉ học hành. Phạm Duy Chất sinh năm 1615, tên thật là Phạm Duy Hiền. Duy Chất học hành thông minh, chăm chỉ, chưa đầy mười tuổi đã biết làm thơ, Năm 14 tuổi, Duy Chất theo các bậc đàn anh trong làng đi dự Hội làng Gạo đầu xuân, Hội làng Gạo có tổ chức thi thả thơ. Người dự thi dùng cần câu câu lấy đề thi rồi ngồi vào bàn làm bài theo quy định thể loại cũng như thời hạn làm bài, Cậu cũng mạnh dạn bắt đề bài. Đề bài của Duy Chất rất khó, cậu làm một bài phú ca ngợi cảnh đẹp của vùng đất Qua Linh (tức làng Gạo), Ai cũng cho là Duy Chất không làm nổi, gợi ý cho cậu đổi đề thi. Nhưng Duy Chất tự tin, ngồi vào bàn, mãi mực, vuốt giấy rồi lia lịa viết, Hết giờ làm bài thi, bài phú của cậu cũng vừa xong, Cậu lễ phép xếp gọn mọi thứ rồi nạp bài cho các quan giám khảo, phần lớn là các quan Đốc học, quan Nghè, quan Cử về dự hội được dân làng mời. Trong khoảnh khắc, các vị giám khảo đã chấm xong. Không ai ngờ rằng bài "Quả Linh phong thổ ký" một bài phú của cậu bé 14 tuổi làng Ngọ Trang lại được giải nhất. Mọi người đều hết lời ca ngợi cậu bé thần đồng Phạm Duy Chất.

Tài học của Duy Chất nổi tiếng, Năm 19 tuổi, cậu được một bậc đại khoa người làng Đại Đê mời về kinh dạy cho con học. Nhân dịp đó, Duy Chất được học hành thêm, giao tiếp rộng rãi. Năm 24 tuổi (1638), Duy Chất đi thi Hương đỗ Hương cống (Cử nhân). Gia đình ông gặp khó khăn, nên ông phải ra nhận một chức quan võ Đô chỉ huy Thiêm sự. Nhưng do sức khỏe yếu nên đường tiến thân bị hạn chế. Mãi hơn hai mươi năm sau, ông trở lại học hành, được dự kỳ thi Hội, rồi thi Đình ông đỗ Đệ tam giáp đồng tiến sĩ xuất thân khoa Kỷ Hợi năm Vĩnh Thọ 2 (1659) đời vua Lê Thần Tông. Ông được bổ làm quan ở viện Hàn Lâm. Không bỏ phí thời gian, ngoài công việc, ông lao tâm đọc sách, khảo cứu, học vấn của ông ngày càng uyên thâm. Ngay mùa đông năm đó, vua mở khoa thi Đông các cho các quan đã đỗ tiến sĩ dự thi. Phạm Duy Chất cũng được dự thi, vua thân chọn năm người trong đó có Phạm Duy Chất và ông được thăng Đông các Hiệu thư. Năm 1663, các quan chức xứ Sơn Tây đều phạm tội tham nhũng, ăn hối lộ bị bãi chức, có người bị xử tử. Vua cử Phạm Duy Chất làm Tham chính xứ Sơn Tây để chấn chỉnh tình hình. Mùa xuân năm Ất Tỵ (1665) Phạm Duy Chất được thăng chức Đông các Đại học sĩ. Trở về triều, tháng Chạp năm Ất Tỵ, Phạm Duy Chất bị bệnh nặng qua đời ở tuổi năm mươi mốt. Nhà vua rất thương tiếc, truy tặng ông phẩm hàm Công bộ Hữu thị lang, phong sắc thần cho làm phúc thần làng Ngọ Trang. Nhà vua ban tiền, cấp thuyền và cử quan đưa linh cữu quan nghè về làm lễ an táng tại quê nhà.

PVHTT-Theo Địa chí Văn hóa huyện Vụ Bản